Кыргызстанда мөңгүлөрдүн саны парадоксалдуу көбөйгөнүнө карабастан, көлөмү жана аянты жагынан тездик менен кичирейүүдө. Өлкөдөгү мөңгү катмарынын кооптуу абалы тууралуу Борбор Азиядагы Жерди изилдөө институтунун климат бөлүмүнүн башчысы Рыскул Усубалиев айтып берди.

«Климаттын жылышы шартындагы Кыргызстандын мөңгүлөрүнүн абалы» деген баяндамасында адис СССРдин мөңгүлөр каталогу (60–70 жыл мурун түзүлгөн) менен 2018-жылы аяктаган жана жыл сайын жаңыланып турган заманбап каталогду салыштырып, талдоонун жыйынтыгын келтирди.

Парадокс: мөңгүлөр көп, бирок суу аз

Усубалиевдин айтымында, өлкөдөгү мөңгүлөрдүн саны дээрлик 22%га, 8 миңден дээрлик 10 миңге чейин, өскөн. Бирок бул жакшыруу дегенди билдирбейт: ири мөңгүлөр бир нече майда бөлүктөргө бөлүнүп, бырчаланууда.

Ошол эле учурда:

• мөңгү баскан жалпы аянт 14–16%га кыскарды;
• Кыргызстандын мөңгү каптаган аймагынын үлүшү 4%дан 3,5–3,6%га чейин азайды;
• мөңгүлөрдүн аянты 6600 чарчы чакырымга чейин төмөндөдү;
• мөңгү сууларынын запасынын көлөмү 650дөн болжол менен 550 куб чакырымга чейин түшүп кетти.

Эң көп жабыркаган аймактар

Эң кооптуу кырдаал өлкөнүн түндүгүндөгү дарыя алаптарында катталууда:

• Талас дарыясынын бассейнинде мөңгүлөрдүн кыскарышы дээрлик 50%га жетти (өлкө боюнча эң чоң жоготуу);
• Чүй дарыясынын бассейни 28%га азайган;
• ал эми калган бассейндер жоготуулар 14–17%ды түзөт.

Себептери: температуралык «асинхрон»

Усубалиев мындай интенсивдүү эрүүнү «Тянь-Шань» жана «Сары-Таш» бийик тоолуу станцияларынын маалыматтары менен түшүндүрдү.
Өлкөнүн түндүгүндө асинхрондуу процесс байкалууда:

• абанын температурасы жогорулап,
• жаан-чачындын көлөмү азаюуда.

Бул мөңгүлөрдүн сакталышы үчүн өтө ыңгайсыз шарттарды жаратат.
Түштүктө (Памир-Алайда) жаан-чачындын жылдык көлөмү көбөйгөнү менен, ал мөңгүлөр үчүн нымдуулукту топтоо эң маанилүү болгон жылуу мезгилде азайып жатат.
Спутниктик маалыматтар Түштүк Эңилчектеги мөңгүлөрдүн бетинде температуранын жогорулап жатканын каттоодо.

Суу боюнча божомол

Интенсивдүү эрүү дарыялардын агымына түздөн-түз таасир этүүдө:

• Нарын дарыясынын агымы азырынча өсүүдө — мөңгүлөрдүн активдүү эришинин эсебинен;
• Кара-Дарыянын агымы азая баштады, анткени анын чыккан жеринде мөңгү дээрлик калган жок.

Мөңгүлөрдүн азаюу ылдамдыгы

Репердик (эталондук) мөңгүлөргө жүргүзүлгөн мониторинг туруктуу терс масс-балансты көрсөтүүдө, ал өзгөчө 2020-жылдан кийин ылдамдаган.

• Петров мөңгүсү (Сыр-Дарыянын башаты) жылына 20–25 метрге чегинип жатат;
• Абрамов мөңгүсү жылына 12–13 метрге;
• Түштүк Эңилчек мөңгүсү акыркы 30 жылда 30–40 метрге жукарган.

Рыскул Усубалиев туруктуу мониторинг жүргүзүү жана мөңгүлөрдү инвентаризациялоону үзгүлтүксүз жаңылоо зарылдыгын баса белгиледи, бул Кыргызстандын жана бүтүндөй Борбор Азиянын суу ресурстарын болжолдоонун ачкычы.