Өтүп бара жаткан жылы Евразия чоң геосаясий өзгөрүүлөргө күбө болду. ШКУ жана ЖККУнун саммиттери, Түрк мамлекеттер уюмунун жаңы демилгелери жана АКШ тарабынан биздин аймакка болгон кызыгуунун күчөшү — мунун баары жаңы күн тартибин түзүүдө. ШКУ Бириккен Улуттар Уюмуна реалдуу альтернатива боло алабы, эмне үчүн эмгек миграциясы «жумшак күч» болуп саналат жана келечекте Кыргызстанды кандай чакырыктар күтүп турат? Бул тууралуу Reporter.kg басылмасына берген эксклюзивдүү маегинде «Ой Ордо» эксперттик демилгелер борборунун директору, саясат таануучу Игорь Шестаков айтып берди.

ШКУ БУУга альтернатива жана «юридикалык» көп уюлдуу дүйнө

— Игорь Альбертович, ушул жылдын июль айында КМШ, ШКУ жана ЖККУ өлкөлөрүнүн лидерлеринин тарыхый жолугушуусу өттү. Биз интеграциялык процесстердин трансформациясына күбө болуп жатабыз. Кол коюлган документтер эмнени билдирет?

— Биринчиден, бул көп полярдуу дүйнөнү жактаган бирдей көз караштагы өлкөлөрдүн — пикирлештердин жолугушуусу болду. АКШ администрациясы бир полярдуу дүйнө моделин сунуштоону улантып жатканын көрүп жатабыз, мында Вашингтон чечим кабыл алуунун жалгыз борбору болуп саналат. Бирок Кытайдын, Россиянын, Индиянын жана башка өлкөлөрдүн лидерлери дүйнөнү башкача көрүшөт.

ШКУнун мааракелик саммитинде маанилүү билдирүү айтылды: биз тең укуктуу дүйнөдө, үстөмдүк кылган өлкөлөрсүз жашашыбыз керек. Бул көп полярдуу дүйнө эми кол коюлган декларациялар аркылуу укуктук компонентке ээ болду.

Бүгүнкү күндө көптөгөн эксперттер биз иш жүзүндө Үчүнчү дүйнөлүк согуштун шартында жашап жатабыз деп айтып жатышат. БУУнун трибунасынан айтылган билдирүүлөр көп учурда эч ким аткарууга шашпаган каалоолор бойдон калууда. Белгилүү болгондой, БУУ Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин түзүлгөн, ал эми азыркы күн тартиби таптакыр башкача ыкмаларды талап кылууда. Адамзаттын жарымын бириктирген ШКУ өзүн чыныгы альтернатива катары көрсөтүү мүмкүнчүлүгүнө ээ, Батыштын ультиматум сыяктуу аракеттерине каршы туруу үчүн тынчтык күн тартибин сунуштайт.

—  Бирок дүйнөнүн «батыш» бөлүгү буга кулак салабы?

— Бул Уюмдун өзүнөн көз каранды. ШКУда көптөн бери конкреттүү кадамдар жетишсиз болуп келген, бирок азыр муз жарылды.Эң маанилүү кадам — ШКУ Банкын түзүү боюнча келишим болду. Баса, бул идея 2008-жылы Кыргызстан төрагалык кылып турган учурда, так ушул Бишкекте жаралган. Бизге достук үчүн айтылган тосттор эле эмес, реалдуу финансылык инструменттер керек. Качан гана реалдуу долбоорлор пайда болгондо, Батыш да ШКУ менен эсептеше баштайт. Биз буга Венгриянын мисалын көрүп жатабыз: Виктор Орбан Евробиримдиктин жана НАТОнун ичинде туруп эле, улуттук кызыкчылыктарды биринчи орунга коюп, ШКУ өлкөлөрү менен кызматташууга ачык болууда.

Коопсуздук боюнча: “Баскынчылар эми «гөлөшчөн» эмес”

• Россиянын президенти Владимир Путин ЖККУ өлкөлөрүн кайра куралдандыруу сунушун киргизди. Бул биздин аймак үчүн канчалык актуалдуу?

• Бул сунуш биринчи кезекте ЖККУга жана КМШнын түштүк чек араларына тиешелүү. Биз коогалаңдуу мезгилде жашап жатабыз. Жакында эле мунай кенинде иштеген кытайлык адистердин тобу каза болгон тажик-афган чек арасындагы кайгылуу окуя мунун ачык далили. Коркунучтар биз ойлогондон алда канча жакын. Кыргызстан 1999-жылы, Баткен окуялары маалында, аймакта биринчи болуп эл аралык терроризмге туш келген. Бүгүнкү күндө экстремисттер — бул «калошчон баскынчылар» эмес. Алар дрондорду колдонушат, заманбап курал-жаракка ээ, маалыматтык технологияларды кеңири пайдаланышат. Ошондуктан коргонуу потенциалын модернизациялоо тууралуу сунуш өтө өз убагында көтөрүлдү.  Ошондуктан коргонуу потенциалын заманбап абалга келтирүү (модернизациялоо) боюнча сунуш өтө өз убагында берилди.

• Ушул фондо Түрк мамлекеттер уюму (ТМУ) аскердик машыгууларды өткөрүү пландарын жарыялап жатат. Бул жерде ЖККУнун алкагындагы милдеттенмелер менен карама-каршылык жокпу?

• Биз бул маселени «Ой Ордодогу» тегерек столдо талкуулаганбыз. Түрдүү пикирлер болду, бирок мен Мурат Бейшенов сыяктуу аскердик эксперттердин позициясына кошулат элем. ЖККУ — бул коопсуздуктун реалдуу түзүмү. Ал эми ТМУнун демилгелери, анын ичинде «Туран армиясын» түзүү тууралуу сөздөр азырынча көбүрөк саясий жана пиар мүнөзүнө ээ. ТМУнун азыркы стратегиясы көбүнчө Режеп Тайип Эрдогандын шайлоо платформасынын тышкы саясат пунктун чагылдыраарын түшүнүү маанилүү. Бул түрк дүйнөсүнө карата түрк көз карашы. Бирок, ар бир катышуучу өлкө, анын ичинде Кыргызстан, бул маселелерге өзүнүн улуттук кызыкчылыктарына таянып мамиле кылат. Андан тышкары, мен түрк идеологиясынын стратегиясы Анкара менен Бакуда гана эмес, Лондондо да жазылып жатат деген эксперттик пикирди колдойм.

Ресурстар үчүн күрөш жана «5+Трамп»

— Батыштын оюнчуларынын аймактагы, айрыкча C5+1 форматындагы ишмердүүлүгүн кандай баалайсыз?

— Борбор Азия акыры геосаясий периферия болуудан калды. Логистика жана ресурстар менен шартталган биздин аймак үчүн күрөш жүрүп жатат. Биз Кытайдын кошуналарыбыз, жаңы транспорттук коридорлордун кесилишинде турабыз жана бизде чоң кызыгууну жараткан сейрек кездешүүчү металлдар бар. Дональд Трамп ишкер катары бул маселеге прагматикалык көз караш менен мамиле кылат. Ал диалогду иш жүзүндө кайра форматтап, аны «5+Трамп» деп атоого болот. Борбордук Азия өлкөлөрүнүн президенттеринин Ак үйдөгү жолугушуусу тарыхый окуя болду. Белгилей кетчү жагдай — буга чейинки катуу санкциялык риторикага карабастан, Вашингтондо санкциялар темасы дээрлик көтөрүлгөн жок. Трамп Кытай жана Россия менен атаандаштык шартында аймакка басым жасоонун натыйжасыз экенин түшүнүп, меймандос кожоюн катары чыкты. Бүгүн бизде тандоо мүмкүнчүлүгү бар, жана бул — биздин артыкчылыгыбыз.

Темир жол жана миграция

— Кытай – Кыргызстан – Өзбекстан темир жол долбоору активдүү фазага өттү. Бул геосаясатпы же экономикабы?

— Кургактыкта ​​​​жайгашкан Кыргызстан үчүн бул, албетте, экономикалык «жашоо булагы». Долбоор үч негизги маселени чечет: биздин товарларды экспорттоо, транзит жана эң башкысы — инфраструктураны түзүү.  Темир жолдун боюнда ишканалар жана тейлөө тармактары пайда болот. Бул эмгек миграциясы көйгөйүн чечүүнүн түз жолу. Адамдар чет өлкөдөн бакыт издебей, өз үйүндө акча таба алышат. Шавкат Мирзиёевдин учурунда Өзбекстандын ачык саясат жүргүзө башташы бул жерде чоң роль ойнойт — чек аралар тоскоол болбой калды, биз чыныгы Борбордук Азиялык экономикалык союзга карай жылып баратабыз. 

— Миграция боюнча айтсак, Россия өлкөдө жүрүү эрежелерин катаалдаштырууда. Бул биздин жарандарга кандай таасир этет?

— Бир жагынан алганда, муну ашыкча трагедиялаштырбаш керек деп ойлойм. Россияда болуп жаткан нерсе — өз үйүндө мыйзамдуулукту тартипке салуу. Мыйзамсыз миграция — бул коррупция жана коопсуздукка коркунуч, муну «Крокус сити» трагедиясы да көрсөттү. Россия азыр санариптик базаларды түзүп жатат, бул кадимки көрүнүш. Россия азыр санариптик базаларды түзүүдө, бул — нормалдуу көрүнүш. Бирок ошол эле учурда, Кыргызстандын ЕАЭБге мүчөлүгүн эске албастан, Борбор Азия менен виза режимин киргизүүнү жактаган россиялык саясатчылардын бүтүндөй бир тобу пайда болду. Популизм менен эмгек миграциясы бири-бирине коошпойт, өзгөчө биз Москва үчүн дос мамлекет статусуна ээ экенибизди эске алганда. Жалпысынан алганда, дал ушул миграциялык аспект Россиянын аймактагы негизги «жумшак күчү» болуп саналат.

Кыргызстанга токтоло турган болсок, биздин эмгек миграциябыз — бул социалдык-экономикалык абалды турукташтыруучу акча которуулар гана эмес. Бул ошондой эле билим берүү, тейлөө чөйрөсү жана банк сектору сыяктуу тармактарга жумшалган инвестиция.

Ички саясат жана келечектеги тобокелдиктер

— Кыргызстан өткөн шайлоолордун фонунда жылды жыйынтыктап жатат. Жаңы саясий цикл башталды деп айтууга болобу?

— Албетте. 25 жылдан бери биринчи жолу “бийликтин партиясы” шайлоого катышкан жок. Садыр Жапаровдун бул чечими талапкерлердин ортосунда чыныгы атаандаштыкты жаратты. Дагы бир маанилүү жетишкендик – аялдардын квотасын киргизүү жана КМШда аналогу жок өнүккөн электрондук добуш берүү системаларын колдонуу. Шайлоо технологиясы жагынан биз мындан ары “провинция” эмеспиз.

— Кийинки жылга кандай тобокелдиктерди көрөсүз?

— Негизги тобокелдик дагы деле экономикалык бойдон калууда — бул тышкы миграциядан көз карандылык. Позитивдүү сценарий — чет өлкөдө ийгиликтүү ишкер болгон биздин мигранттар Кыргызстанга массалык түрдө инвестиция сала баштаганда ишке ашат.

Экинчи маанилүү маселе — экология. Кендерди, анын ичинде сейрек кездешүүчү металлдарды иштетүүдө биз Кумтөрдүн сабактарын унутпашыбыз керек. Батыш компаниялары пайда табууга кызыкдар жана экологиялык тең салмактуулукту сактоо биздин улуттук артыкчылыктуу милдетибиз. Экологиялык көйгөйлөр менен капталда калбоо үчүн бизге катуу мамлекеттик көзөмөл керек.

Суу-энергетикалык абалды өзгөчө белгилеп кетүү зарыл. «Ой Ордо» үчүн суу ресурстарынын тартыштыгы акыркы бир жылда негизги темалардын бири болду. Бул Борбор Азия өлкөлөрүндө суунун жетишсиздиги жана электр энергиясынын глобалдык дефицити барган сайын көбүрөк талкууланып жаткандыгына байланыштуу. Бийлик өкүлдөрү жана көптөгөн адистер бул кырдаалдан чыгуунун жолу катары атомдук электр станцияларын (АЭС) курууну көрүшүүдө, бул энергетикалык коопсуздук үчүн зарыл шарттарды түзөт. Өзгөчө Казакстан менен Өзбекстандын Россиянын «Росатом» компаниясы менен маанилүү энергетикалык долбоорлорду ишке ашыруу боюнча келишимдерге жетишкени — атомдук энергетиканын өнүгүү келечеги туруктуу экенинен кабар берет. Казакстандын президенти аймактык энергетикалык коопсуздукту камсыз кылууда атомдук энергетикага чоң үмүт артууда. Кыргызстан азырынча «Росатом» менен меморандумга гана кол коюп, бул маселени чечүү баскычында турат.

АЭСке альтернатива барбы? Мисалы, Евробиримдик күн батареялары, жер астындагы суулар сыяктуу энергияны үнөмдөөчү технологияларды колдонууга чакырып, «жашыл күн тартибин» жигердүү сүрөйлөп келет. Атап айтканда, биз Дүйнөлүк банктын жылуулук насосторун орнотуу долбоорун ишке ашыруу үчүн берген насыясын талкуулаганбыз. Бирок бул технологиялар кыйла кымбат жана азырынча аларды массалык түрдө колдонуу мүмкүн эмес.

Энергетикалык коопсуздук — бул суу-энергетикалык ресурстар жана экология гана эмес, бул ички коомдук-саясий кырдаалга таасир этүүчү тышкы саясий абал. Казакстан АЭС куруу боюнча чечим кабыл алуудан мурун референдум өткөрдү. Мисалы, АКШны АЭС курууда негизги өнөктөш катары кароого болбойт, анткени акыркы 35 жыл ичинде америкалыктар чоң чыгымдар менен бир гана ушундай станцияны ишке киргизишти. Европанын жана Кореянын көптөгөн компаниялары Казакстанда АЭС курууга даяр экендигин катуу жарыялашканы менен, алардын бири да атүгүл демонстрациялык вариантты көрсөтө алган жок. Бул өлкөлөрдүн өкмөттөрү чет элдик капиталды тартуу жана өздөрүнүн текшериле элек технологияларын үчүнчү өлкөлөрдүн аймагында сынап көрүү («обкатка») үчүн улуттук долбоорлорду сүрөйлөөгө гана күч жумшашты. Ошондуктан Казакстандагы тендерде россиялык компаниянын жеңип чыгышы толук логикалуу.

Кыргызстанга келсек, эксперттин пикири боюнча, «Росатомдун» пайдасына чечим чыгарууга дагы бир маанилүү фактор — компаниянын республика үчүн реалдуу экологиялык коркунуч туудурган калдык сактоочу жайлардын (хвостохранилища) көйгөйлөрүн чечүүгө даярдыгы себеп болушу мүмкүн.