Кыргызстандын бийлиги каарданган коомдун талабына жооп катары педофилдерге жана зордуктап киши өлтүргөндөргө өлүм жазасын кайтарууга стратегиялык кадам жасап жатат. Конституциялык реформа жана эл аралык келишимдерден чыгуу демилгеси Бишкекте зарылдык катары каралып, чечимди эл кабыл алууга тийиш. Коомдук талкуулар башталгандыгы жарыяланды, алар натыйжада Конституцияга өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча референдумга алып келиши мүмкүн.

Кыргызстандын парламентинде өзгөчө оор кылмыштар үчүн өлүм жазасын киргизүү мүмкүнчүлүгү тууралуу маселени кароо аракети буга чейин бир нече жолу болгон, бирок акыркы чечимдер кабыл алынган эмес. Тактап айтканда, 2022-жылдын октябрында 61 депутат балдарга карата сексуалдык зомбулук үчүн өлүм жазасын киргизүүнү сунуш кылган. Ошондо Конституцияга өзгөртүүлөр тууралуу мыйзам долбоору сунушталган, бирок иш аягына чыкпай калган. Министрлер кабинети бул демилгени өтө “импульсивдүү” деп баалаган.

Депутаттар муну бир нече жолу көтөрүшкөн, бирок чечкиндүү бурулуш дал азыр болууда.

2025-жылдын күзүндө президенттин атынан анын басма сөз катчысы Аскат Алагозов мындай деди.

“Садыр Жапаров өзгөчө балдарга жана аялдарга каршы кылмыштар жазасыз калбашы керек деп эсептейт.”

Окуялар ыкчам өнүгүп, администрация буларды маалымдаган:

“Президенттик администрациянын укуктук камсыздоо башкармалыгынын башчысы Мурат Укушевге мыйзамдарга өзгөртүүлөрдү даярдоону тапшырды. Алар балдарга, кыздарга жана аялдарга каршы кылмыштар үчүн жоопкерчиликти эң катуу деңгээлге жеткирүүнү карайт. Тактап айтканда, сөз балдарды зордуктоо жана аялдарды зордуктап өлтүрүү үчүн өлүм жазасын киргизүү жөнүндө жүрөт,” — деп билдирген Жапаровдун басма сөз катчысы.

Акырында, президенттин өзү айткан сөздөр шек калтырган жок. Анын пикири боюнча, өлүм жазасы жашы жете электерди зордуктап өлтүргөндөргө жана аялдарды зордуктап өлтүргөндөргө карата колдонулушу мүмкүн, бирок коррупция үчүн мындай жаза болбойт. Ал ачык сот процесстерин, видеодалилдерди колдонуу жана жабырлануучулардын туугандарынын катышуусун талап кылат. Конституцияга өзгөртүүлөр киргизүү, башкача айтканда, референдум өткөрүү күтүлүүдө. Садыр Жапаровдун айтымында, Кыргызстан өлүм жазасын тыюу салган эл аралык келишимдерден чыгууга даяр.

“Элдин негизги талабы — балдарыбызды жана аялдарыбызды коргоо. Бул маселе жалпы элдик добуш берүү аркылуу гана чечилет,” — деп белгиледи президент.

13-октябрда президенттик администрация өзгөчө оор кылмыштар үчүн өлүм жазасын киргизүү тууралуу Конституцияга өзгөртүү киргизүү мыйзам долбоорун коомдук талкууга чыгарды. Ошол эле учурда администрация 2010-жылдын 16-мартындагы №52 «Кыргыз Республикасынын өлүм жазасын жоюуга багытталган Эл аралык пакттын Экинчи факультативдик протоколуна кошулуу жөнүндө» мыйзамын күчүн жоготкон деп таанууну сунуш кылууда.

Маанилүү даталар:

• 1998-жыл: Кыргызстанда өлүм жазасына мораторий киргизилген.
• 2007-жыл: мораторий президенттин жарлыгы менен бекитилген.
• 2010-жыл: Кыргызстан өлүм жазасын жоюуга багытталган Эл аралык пакттын Экинчи факультативдик протоколуна кошулган.
• Азыркы учурда: Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 25-беренесине ылайык, өлүм жазасына тыюу салынган.

Ошентип, азыркы демилге кылмышкерлердин жашоо укугу жана укуктук кесепет боюнча толук бурулуш. Бирок жүйөлөр да олуттуу:

“Акыркы жылдардагы балдарга жана аялдарга карата зомбулукка байланышкан өзгөчө оор кылмыштар коомду өлүм жазасын кайтаруу тууралуу олуттуу ойлонууга алып келди,” — деп айтылат президенттик администрациянын түшүндүрмө кагазында.

Коомдук талкуу 28-октябрга чейин уланат. Эгер документ бардык этаптардан өтсө, кыргыз коомун референдум күтөт.

Эмне үчүн

Бул кадамга түрткү болгон негизги себеп — коомдук каар. Акыркы жылдары өлкөдө балдарды жана аялдарды зордуктоо, өлтүрүү сыяктуу жийиркеничтүү кылмыштар көбөйгөн.

Башкы прокуратуранын маалыматына ылайык, 2021-жылдан 2025-жылдын августуна чейин 178 бала жана аял өлтүрүлгөн, дагы 513 киши зордукталган.

Бул фактылар коомдук нааразылыкты күчөткөн. Эл көчөгө чыгып, кылмышкерлерге өлүм жазасын талап кылышкан. Социалдык тармактарда да активисттер бийликти балдарды коргой албай жатат деп айыптап, эң катуу чараларды талап кылышкан.

Акыркы чек — Ысык-Көл облусунун тургуну, 17 жаштагы Айсулуунун өлтүрүлүшү болду. 27-сентябрда ал коңшу айылга кеткенден кийин дайынсыз болгон. Кийин милиция 41 жаштагы Бишкек тургунун кармап, ал кызды уурдап, зордуктап, өлтүргөнүн моюнга алган. Кийинчерээк ал 7 ушундай кылмышка, анын ичинде 2014-жылдагы Камилла Дуйшебаеванын резонанстуу өлтүрүлүшүнө да тиешеси бар экени аныкталган.

Өлүм жазасын колдогондордун жүйөсү

Колдоочулар өлүм жазасы рецидивдин толук алдын алат деп эсептешет — башкача айтканда, кылмышкер кайра кылмыш кыла албайт.

Өмүр бою түрмөдө да качуу же жеңилдетүү мүмкүнчүлүгү калат, ошондуктан өлүм жазасы абсолюттук кепилдик деп саналат.

Ошондой эле коом “адилеттик орнотулсун” деген принципти карманат. Жабырлануучулардын үй-бүлөсү үчүн өлүм жазасы моралдык калыбына келтирүүнүн жана “жабылуу сезиминин” бир түрү катары кабыл алынат.

Кошумча аргумент — өлүм жазасынын коркутуу эффектиси: кылмышкерди токтотуу мүмкүнчүлүгү.

Акырында, бул чара бийликтин элдик талапка түз жообу катары каралат — мамлекет элди угат жана аны коргойт деген белги катары.

“Жырткычтар”

“Педофилдер бар, киши өлтүргөндөр бар. Биз сөзсүз түрдө өлүм жазасын киргизишибиз керек. Алар — жырткычтар. Биз аларга ошондой мамиле кылабыз,” — деген учурдагы УКМК төрагасы Камчыбек Ташиев беш жыл мурун.

Бул позицияны көптөр колдойт.

Белгилүү дин таануучу Кадыр Маликов да мындай деген:

“Менин оюмча, элдин көпчүлүгү өлүм жазасы үчүн референдумду колдойт — аялдарды жана балдарды зордуктап өлтүрүү үчүн.”

Ал кошумчалагандай, “Өлүм жазасы — бул панацея эмес, бирок адилеттик үчүн керек.”

Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты Шарапаткан Мажитова да педофилдер үчүн өлүм жазасын сунуш кылган.

“Казакстанда ‘Салтанат мыйзамы’ кабыл алынган. Бизге да ошондой мыйзамдар керек. Зордуктоо учурлары жылдан жылга көбөйүүдө,” — деген ал.

Бирок Казакстанда эң жогорку жаза — бул өмүр бою түрмөгө кесүү.

2025-жылдын октябрында Казакстан соттун чечими боюнча балдарга карата сексуалдык зомбулук кылгандарга химиялык кастрацияны киргизген.

Мыйзам жана тартип

“Салтанат мыйзамы” Казакстанда 2024-жылдын апрелинде кабыл алынгандан кийин бир жыл ичинде педофилия учурлары 40% азайган.

Кыргызстанда да өлүм жазасы — “коомдук гигиена” жана эл аралык милдеттерден жогору улуттук суверенитет катары кабыл алынууда.

Бирок көйгөй — укук коргоо органдарына ишенимдин аздыгы.

Мисалы, Кара-Сууда беш жаштагы кызды зордуктаган учур болгондо, эл милицияга ишенбей, кылмышкерди жазадан куткарууга нааразы болуп чыккан.

Көпчүлүк үчүн өлүм жазасы — көйгөйдү тез жана кепилдүү чечүүнүн жолу. Бирок статистикалык далил жок: кылмыш азайган же көбөйгөнү жазанын оордугуна байланыштуу экени далилденген эмес.

Ошол эле учурда коом “тартип” каалайт — тартип үчүн мыйзамды өзгөртүүгө даяр. Бирок ошол эле учурда мыйзамдын өзү жана аны колдонгондор да өзгөрүүгө тийиш деп эсептейт.

Системалык өзгөрүү

Өлүм жазасына каршы чыккандар системалуу реформа гана натыйжа берет деп эсептешет. Алар адамды ката менен өлүм жазасына тартуу коркунучу бар деп кооптонушат. Бирок өлүм жазасын жактагандар да кеңири реформаларга каршы эмес.

Президент Садыр Жапаров бул маселе кылдаттыкты талап кыларын белгиледи:

“Биз жүз жолу өлчөп, бир жолу кесебиз,” — деди ал.

Анын айтымында, XXI кылым — технология доору. Эгер сот процессинде видеодалилдер толук көрсөтүлүп, иш онлайн форматта көрсөтүлсө, адилетсиз чечим чыгарыш өтө кыйын болот.

Ошондой эле жабырлануучулардын жана айыпталуучулардын туугандары сотко катыша алышы керек.

“Өлүм жазасын берүү — бул жөнөкөй иш эмес. Биз абдан кылдат карайбыз,” — деген президент.

Бир эле учурда өлкөдө системалуу өзгөрүүлөр жүрүүдө:

• коррупция боюнча мөөнөттөр жоюлду;
• укук коргоо органдарынын иши санариптештирилип жатат;
• үй-бүлөлүк зомбулукка каршы мыйзамдар күчөтүлдү.

Кыргызстан азыр Борбор Азияда аялдар жана балдарды зомбулуктан коргоо боюнча алдыңкы орундарда турат. Бирок Акыйкатчы институтунун анализи боюнча, мыйзамдардын аткарылышы дагы эле толук камсыздалган эмес.

“Зомбулуктун негизги себеби — жазасыз калуу. Ар бир адам жаза сөзсүз болот дегенди түшүнүшү керек,” — деди акыйкатчы Жамиля Жаманбаева.

Президент Садыр Жапаров эки багытты тең кармап жатат:

— Жаза сөзсүз болушу керек, эң жогорку деңгээлге чейин;

— жана ошол эле учурда мыйзамдардын аткарылышын күчөтүү зарыл.

Автор: Эрмек Сыдыков

Рубрики: Жаңылыктар, Коом, Макалалар, Саясат