Быйыл октябрь айында Дүйшөмбүдө өткөн «Россия – Борбор Азия» саммитинде Кыргызстандын президенти Садыр Жапаров Россия Борбор Азия мамлекеттери үчүн негизги соода-экономикалык өнөктөш бойдон калып жатканын, өз ара соода жана инвестиция көлөмү боюнча алдыда экенин баса белгиледи.

Ал эми Россиянын президенти Владимир Путиндин айтымында, Россия менен аймак өлкөлөрүнүн ортосундагы товар жүгүртүү 45 миллиард доллардан ашкан. Бул — Борбор Азия мамлекеттеринин ички жана тышкы экономикасындагы өсүш шартында абдан жакшы көрсөткүч. Саммиттин жыйынтык коммюникесинде «калыптанып жаткан көп уюлдуу дүйнө тартиби коопсуздукту камсыздоонун, маданий өзгөчөлүктү сактоонун жана бардык мамлекеттер үчүн тең өнүгүү мүмкүнчүлүгүн түзүүнүн натыйжалуу жолуна айланышы керек» деп белгиленди.

Саммиттин катышуучуларынын баамында, мындай дүйнө тартиби ар түрдүү өнүгүү моделдерине, коопсуздуктун бөлүнгүс принцибине жана БУУ Уставына ылайык эл аралык укуктун бардык нормаларын сактоого негизделүүгө тийиш.

«Россия – Борбор Азия» саммити кайрадан Москва менен борбор азиялык республикалардын борборлору ортосундагы диалогдун стратегиялык маанисин тастыктады. Өзгөрүп жаткан геосаясий кырдаалда аймак лидерлери коопсуздук жана ири экономикалык долбоорлор боюнча Россия менен кызматташтыкты бекемдөө курсуна берилгендигин ырасташты.

Кыргызстан менен Россиянын ортосундагы мамилелер илгертен бери өз ара байланышкан жана стратегиялык мааниге ээ. Кыргызстандын тышкы саясаты көп багыттуу принциптерге негизделгени менен, акыркы жылдары дүйнөдөгү туруксуздук бул артыкчылыктарды кыйла ачык көрсөттү. Ошондуктан «Репортёр» басылмасы өлкөнүн негизги тышкы өнөктөштөрүн талдап, эмне үчүн Москва Кыргызстан үчүн №1 стратегиялык өнөктөш болуп кала берерин изилдеди.

Кытай — насыя жана инфраструктуранын булагы

Кытай — Кыргызстандын эң ири насыя берүүчү жана инфраструктуралык долбоорлордун башкы инвестору. Пекин жол куруу, энергетикалык объектилерди каржылоо боюнча активдүү иш жүргүзүп келет. Бирок бул кызматташтык көбүнчө асимметриялуу мүнөзгө ээ — бардык каражат насыя түрүндө берилет.

Президенттикке чейин Министрлер кабинетин жетектеген Акылбек Жапаров мындай деген:

«Экспорттук-импорттук банк кааласа, биздин ири объекттерге башкаруучу компания киргизе алат. Ошондуктан биз бул “арканды моюндан алуу” үчүн бир туугандай биригип иштешибиз керек. Кудайга гана ишенип отура бербей, экономикалык көз карандысыздыкты сактоого тийишпиз».

2024-жылы Кыргызстандын тышкы карызы 4,56 млрд долларды түзгөн. Анын үчтөн бири — 1,66 млрд доллар — Кытайдын Экспорттук-импорттук банкынын үлүшү. Экинчи орунда Япониянын эл аралык кызматташтык агенттиги (JICA) турат — болгону 150 млн доллар.

Казахстан — региондогу экономикалык өзөк

Казахстан — Кыргызстан үчүн негизги соода өнөктөш. Бирдиктүү ЕАЭБ мейкиндиги жана логистикалык байланыштар бул мамилени өзгөчө маанилүү кылат. 2025-жылдын биринчи чейрегинде эки өлкөнүн ортосундагы товар жүгүртүү 43,5%га өсүп, дээрлик 100 млн долларга жеткен.

Эки өлкө айыл чарба продукциясын жеткирүүнү кеңейтүү боюнча “жол картасын” ишке киргизип, чек арадагы логистикалык тоскоолдуктарды азайтууда. Казахстан темир жол тарифтерин оптималдаштырып, азык-түлүк коопсуздугун биргеликте камсыздоого багыт алган.

Түркия — маданий жакындык жана билим берүү көпүрөсү

Түркия акыркы жылдары Кыргызстандагы таасирин билим берүү жана маданий жакындыктын эсебинен кеңейтип жатат. Өткөн жылы эки өлкөнүн товар жүгүртүүсү 1,5 млрд долларга жетти, ал эми 2025-жылдын жети айында бул көрсөткүч 830 млн долларды түздү. Президенттер алдыдагы жылдары бул көлөмдү 5 млрд долларга жеткирүүнү максат кылышкан.

Кыргызстанда иштеп жаткан түрк компанияларынын саны 350дөн ашат — алар туризм, курулуш, транспорт, энергетика жана тоо-кен тармактарында иштешет. Түркиянын инвестициялары 1,4 млрд доллардан ашты, мындан тышкары өлкө 1 млрд долларлык өнүгүү долбоорлорун каржылады.

Билим берүү жаатында Түркиянын “Маариф” фондунун мектептери жана Кыргыз-Түрк “Манас” университети чоң роль ойнойт. 2025-жылы бул университет дүйнөлүк QS рейтингине кирди.

Европа Биримдиги — демократия жана гранттардын булагы

Евробиримдик Кыргызстанга көбүнчө гранттык жана демократиялык программалар аркылуу жардам берет. Экономикалык салмагы Россия же Кытай менен салыштырмалуу аз болгону менен, 2024-жылы Кыргызстан менен ЕБ кеңейтилген өнөктөштүк жана кызматташуу келишимине кол койгон.

Бул документ соода, инвестиция, билим берүү жана климат боюнча кызматташтыкты тереңдетүүнү камтыйт. Кыргызстан 2016-жылдан бери ЕБнын ВСП+ программасы аркылуу европалык рынокко преференциялык шартта чыгууда.

2023-жылы Европа менен болгон соода көлөмү 2,85 млрд евро болгон, бирок 2024-жылы 2,2 млрд долларга чейин азайган. Президент Садыр Жапаровдун айтымында, ЕБ менен биргелешкен транспорт жана энергетикалык долбоорлор Кыргызстанды глобалдык соода чынжырларына интеграциялоого өбөлгө болот.

Россия — стратегиялык өзөк

Россия — Кыргызстан үчүн тарыхый, маданий жана экономикалык жактан эң терең байланышкан өнөктөш. Эки элди жалпы советтик өткөн, тил жана маданият бириктирет. Россиядагы кыргыз диаспорасы дүйнөдөгү эң ири, ал эми эмгек мигранттары эки өлкөнүн тең экономикасында маанилүү ролду ойношот.

2024-жылы кыргыз мигранттары Россиядан өлкөгө 3 млрд долларга жакын каражат жөнөткөн, бул — Кыргызстандын ИДПсынын үчтөн бирине жакын сумма. Улуттук банктын маалыматына ылайык, акча которуулар калктын 25%га чейинки кирешесин түзөт, айрым түштүк облустарда бул көрсөткүч 40%га жетет.

Экономист Нургүл Акимованын пикиринде, кыргыз мигранттары акырындык менен жаңы тармактарга өтүп жатышат — электрондук соода, курулуш, транспорт, ал тургай чакан бизнес ачуу жаатында активдүү. Бул — Россиянын жөнөкөйлөштүрүлгөн жарандык мыйзамдары менен да байланыштуу.

Нацбанктын башчысы Мелис Тургунбаев белгилегендей, акча которууларга болгон көз карандылык акырындап азайып, Кыргызстан “кайтуучу экономикага” өтүп жатат. Акыркы үч жылда өлкөгө кайткандардын саны четке чыккан адамдардан 11 миңге көп болгон.

«Эми мигрант жөн гана акча жиберген адам эмес, ал тажрыйба жана капитал менен кайтып келип, туруктуу экономикалык салым кошууда», — дейт Тургунбаев.

ЕАЭБ жана коопсуздук — интеграциянын каркасы

Кыргызстан 2015-жылдан бери Евразиялык экономикалык биримдиктин толук кандуу мүчөсү. Бул өлкөгө 180 миллиондук рынокко пошлинасыз кирүүгө, миграциялык эрежелерди жөнөкөйлөтүүгө жана инвестициялык жагымдуулукту арттырууга шарт түздү.

2024-жылы Кыргызстан менен Россиянын ортосундагы товар жүгүртүү 3,5 млрд долларды түзгөн. Россия Кыргызстандын ири донору бойдон калууда — 1992–2020-жылдар аралыгында өлкөгө 900 млн доллардан ашуун жардам берген, анын басымдуу бөлүгү грант түрүндө.

Коопсуздук жаатында да Москва негизги өнөктөш. Канттагы россиялык аскер базасы региондогу туруктуулуктун кепилдиги болуп саналат. 2025-жылы Ысык-Көлдүн жанында өткөн ОДКБнын «Рубеж – 2025» машыгуусуна Кыргызстан, Россия, Казахстан жана Тажикстандан 1200 аскер катышкан.

«Бул жөн гана машыгуу эмес, биздин өлкөлөрдүн ишенимин жана бирдиктүү аракетин көрсөтүү», — деген биринчи орун басар коргоо министри Эрлис Тердикбаев.

Мындан тышкары, Кыргызстан менен Россия бирдиктүү абадан коргонуу тутумун түзүү келишимин ратификациялашкан.

Энергетика жана келечектеги газификация

Россиянын энергетикалык инвестициялары Кыргызстан үчүн өзгөчө маанилүү. 2014-жылы «Газпром Кыргызстан» улуттук газ системасын сатып алып, өлкөдөгү газ тармагын толук жаңылаган. 10 жыл ичинде газдаштыруу деңгээли 22%дан 40%га чейин өскөн.

Компаниянын өкүлү Мурат Сулайманов мындай деген:

«Газпром аркасында өлкөбүз таза жана ишенимдүү энергия булагына ээ болду. Бул көмүр жана электр энергиясына болгон көз карандылыкты азайтууга жардам берди».

Кыргыз өкмөтү газификацияны экология жана экономика үчүн негизги багыт катары көрүүдө. Энергетика министри Таалайбек Ибраев жакында “Газпром” жетекчиси Алексей Миллер менен жолугушуп, долбоорлорго кошумча 1,5 млрд сом бөлүүнү сунуш кылган.

---

Жыйынтык

Кыргызстан менен Россиянын ортосундагы байланышты экономика же коопсуздук менен эле чектөөгө болбойт. Бул — кылымдарга созулган маданий, гуманитардык жана эл аралык байланыштардын тутуму.

Россия үчүн Кыргызстан — Борбор Азиядагы маанилүү стратегиялык союздаш,
Кыргызстан үчүн Россия — ишенимдүү өнөктөш, маданий жакын жана экономикалык жактан маанилүү багыт.

«Россия Борбор Азия мамлекеттери менен стратегиялык өнөктөштүктү жана союздук мамилени чыңдоого бекем ниеттенген», — деди Владимир Путин саммитте.
«Биз Россия менен биргеликте ири инфраструктуралык долбоорлорду ишке ашырууда чоң мүмкүнчүлүктөрдү көрөбүз», — деп жооп берди Садыр Жапаров.

Кытай насыя сунуштаса, Түркия маданий байланыш түзөт, Батыш грант берет.
Бирок Россия Кыргызстанга комплексдүү өнөктөштүк берет — коопсуздуктан тартып эмгек рыногуна, гуманитардык долбоорлордон интеграцияга чейин.
Бул — өлкөнүн ички экономикасын тең салмакта кармап турган эң чоң тартылуу күч.

Рубрики: Жаңылыктар, Макалалар, Саясат