Кыргызстан менен Тажикстандын ортосундагы чек ара маселесин тынч жол менен жөнгө салуу – бул эки өлкө үчүн гана эмес, бүткүл евразия мейкиндиги үчүн да глобалдык туруксуздук шартында абдан маанилүү окуя. Мындай жыйынтыкка «ЕАЭБдин географиялык чектери: чек ара маселелерин тынч жол менен чечүүнүн евразиялык интеграция үчүн мааниси» деген темада өткөн тегерек столдун катышуучулары келишти. Иш-чараны «Ой Ордо» эксперттик демилгелер борбору уюштурган.
Эксперттердин пикиринде, келишимдин ратификацияланышы Борбор Азиядагы экономикалык өнүгүү жана интеграциянын тереңдеши үчүн акыркы олуттуу тоскоолду жоюуга өбөлгө түздү. Бирок ошол эле учурда регион дүйнөлүк державалардын таасири үчүн күрөшүнө байланыштуу жаңы чакырыктарга туш болууда.
«Экономиканын акыркы тоскоолу жоюлду»
Иш-чаранын негизги баянчысы — Борбор Азия регионалдык экономикалык кызматташтык институтунун мурдагы директору, экономика илимдеринин кандидаты Кубат Умурзаков болду. Анын айтымында, Тажикстан менен чек ара боюнча келишимге кол коюу Өзбекстанда Шавкат Мирзиёев бийликке келгенден кийин башталган позитивдүү өзгөрүүлөрдүн логикалуу уландысы болду.
«Өзбекстандагы бийликтин алмашуусу өзбек экономикасынын жана аймактык кызматташуунун либералдашышына алып келди. Бул процесстер Тажикстанга да оң таасирин тийгизди. Кыргызстан да Тажикстан менен мамилени нормалдаштыргандан кийин тоскоолдуктар жоюлду. Бул процесстер интеграцияны тереңдетүүгө түрткү болду», — деди Умурзаков.
Борбор Азия дүйнөлүк державалардын фокусунда
Эксперт белгилегендей, бүгүнкү күндө Борбор Азиянын туруктуулугу өзгөчө мааниге ээ болууда, анткени регион дүйнөлүк саясий күчтөрдүн көңүл борборуна айланды. Түрдүү күч борборлору бул аймакты өздөрүнүн геосаясий кызыкчылыктары үчүн колдонууга аракет кылууда. Бул, биринчи кезекте, сейрек кездешүүчү жаратылыш ресурстары — сейрек жер металлдары, мунай жана газ менен байланыштуу.
«Батыш менен Россиянын мамилеси бузулгандан кийин, Европа мындан ары орус ресурстарына ишене албайт. Ошондуктан алар жаңы булактарды издеп жатышат жана бул Борбор Азияга болгон кызыгууну арттырды. Муну „5+1“ форматындагы саммиттердин активдүүлүгү да далилдеп турат», — деди ал.
Умурзаковдун айтымында, региондун Кытай, Россия жана Индиянын ортосунда жайгашуусу аны стратегиялык атаандашуунун аренасына айландырууда.
ОТГге сын жана «шектүү сунуштар»
Талкуу учурунда Түрк мамлекеттер уюмунун (ОТГ) ролу да көтөрүлдү. Кубат Умурзаковдун пикиринде, Борбор Азия өлкөлөрү тышкы оюнчулардын шектүү демилгелерине баш ийбестен, өзүнүн узак мөөнөттүү кызыкчылыктарын активдүү коргошу керек. Ал мисал катары жалпысынан түрк алфавитин кабыл алуу демилгесин келтирди.
«Бул таптакыр пайдасыз демилге. Көптөгөн идеяларды көтөрүп жаткан Түркиянын өзү азыр абдан оор экономикалык абалда. Ар кандай долбоорлорду ишке ашырууга каражаты жок туруп эле, ОТГ мүчөлөрүнө чоң максаттарды коюп жатат. Ал эми биз көп учурда үчүнчү өлкөлөрдүн кызыкчылыгына гана жооп берген сунуштарга макул болуп жатабыз», — деди эксперт.
Глобалдык жаңжалдардын таасири
Тегерек столдун катышуучулары Борбор Азиянын экономикасы менен коопсуздугуна дүйнөлүк жаңжалдар, атап айтканда Украинадагы согуш жана Иран менен Израилдин тиреши түздөн-түз таасир этерин белгилешти.
«Иран менен Израилдин кагылышуусу — бул Кытай менен Россияны ооздуктоо аракетине байланыштуу прокси-согуш. Ал „Бир алкак — бир жол“ демилгеси боюнча инвестициялык долбоорлорго жана Иран катышкан „Түндүк — Түштүк“ транспорт коридоруна да терс таасирин тийгизүүдө», — деп жыйынтыктады Кубат Умурзаков.
Ошентип, эксперттик коомчулук кыргыз-тажик чек арасындагы тынчтыкты региондун туруктуулугун бекемдеген эң маанилүү жетишкендик катары баалоодо.
